Tiền là gì?

“Cùng với sự phát triển của thương nghiệp và của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa là phương thức chỉ sản xuất ra nhằm mục đích lưu thông”, Marx viết tiếp, “thì cái cơ sở tự nhiên đó của chế độ tín dụng cũng được mở rộng ra, trở thành phổ biến và phát triển hơn.” Khi tiền đúc – tức là, tiền với tư cách là phương tiện thanh toán – một khi đã thống trị thì “ở đây tiền chỉ làm chức năng phương tiện thanh toán, như thế có nghĩa là hàng hóa không phải được bán ra lấy tiền ngay, mà lấy một tờ khế ước hứa hẹn đến một kỳ hạn nhất định nào đó sẽ trả tiền” (Marx, Tư Bản, Quyển III, Chương XXV)

Nói cách khác, khi tiền làm phương tiện thanh toán, thì có thể mua mà lúc đầu không cần bán; để sở hữu mà đổi lại thực sự không phải trả gì hết. Một đứt gãy phát sinh giữa những bàn tay trao đổi hàng hóa và khả năng thanh toán thực sự cho những hàng hóa đó. Sự mong manh, bất an và rủi ro nảy sinh trong hệ thống, chỉ gia tăng khi “hệ thống tín dụng được mở rộng ra, trở nên phổ biến và phát triển hơn.”

Sự phức tạp – và cùng với nó là sự mong manh – của hệ thống tín dụng đã thực hiện một bước nhảy về chất tiến lên phía trước cùng với sự phát minh ra ngân hàng dự trữ theo tỷ lệ vào thế kỷ 17. Trong khi hệ thống ngân hàng cho đến thời điểm đó quan tâm chủ đạo tới sự trao đổi giữa các tài khoản, hoặc dự phòng cho các khoản vay phải được chuẩn bị đầy đủ thông qua dự trữ, giờ đây các ngân hàng bắt đầu “cho vay các khoản vượt quá dự trữ kim loại của nó … nhằm tận dụng tiền gửi để cho người đi vay vay tiền và sinh lợi cho ngân hàng” (Ferguson 2020, tr64).

Với vai trò là người cho vay tín dụng, ngân hàng đóng vai trò kép cho những nhà tư bản. Một mặt, tín dụng tương đối ngắn hạn là cần thiết để thoát khỏi những nút cổ chai trong sản xuất và duy trì dòng chảy và lưu thông hàng hóa. Chẳng hạn, người sản xuất cần vay tiền để trả lương và nguyên liệu thô trong lúc họ chờ đợi những hàng hóa đã được sản xuất ra trước đó đến thị trường và được bán.

Mặt khác, tín dụng cũng có thể được sử dụng để cho phép nhà sản xuất mở rộng sản xuất khi họ không có tư bản sẵn sàng để chi trả. Ở khía cạnh này, hệ thống tài chính và ngân hàng đảm nhận việc thu gom và tích lũy tất cả những khoản tiết kiệm nhỏ lẻ và tiền nhàn rỗi trong nền kinh tế – chủ yếu là từ cá nhân và hộ gia đình – để sử dụng chúng một cách có ích như đầu tư vào phương tiện sản xuất mới.

Với sự phát minh ra ngân hàng dự trữ theo tỷ lệ, thế nhưng, ngân hàng không còn đơn thuần là kẻ cho vay tín dụng nữa – họ trở thành kẻ tạo ra tín dụng, và do vậy họ cũng là là kẻ tạo ra tiền. Chỉ một phần tiền gửi được dự trữ bởi tài sản có tính thanh khoản, phần còn lại là các khoản vay ngân hàng tạo ra (có lãi suất) để mang lại nhiều lợi nhuận hơn nữa cho ngân hàng, và tăng cung tiền vào quá trình. Cho vay tín dụng xuất hiện ở hình thức gửi tiền vào tài khoản ngân hàng của người vay, họ có thể tiêu dùng khoản đó như cách mà anh/chị ta tiêu dùng mọi thứ tiền khác.

Ngày nay, theo chiến dịch của tổ chức Positive Money có trụ sở ở Anh, mục đích của họ là “dân chủ hóa tiền và hoạt động ngân hàng”, thì có tới 97% cung tiền trong nền kinh tế Anh là sáng tạo của các ngân hàng, với chỉ 3% tồn tại ở hình thức tiền mặt.

Ở khía cạnh này, tín dụng đóng một vai trò then chốt trong hệ thống tư bản: mở rộng thị trường một cách nhân tạo – tức là, sức mua trong nền kinh tế. Ở tận gốc rễ, chủ nghĩa tư bản là một hệ thống sản xuất vì lợi nhuận. Nếu những nhà tư bản không làm ra lợi nhuận, thì họ sẽ không sản xuất; công nhân thất nghiệp, đầu tư cạn kiệt, lưu thông ngừng chảy. Kinh tế dừng lại rồi hệ thống tín dụng đổ vỡ – nói cách khác: tư bản lâm vào khủng hoảng.

“Chừng nào quá trình sản xuất vẫn diễn ra liên tục, do đó việc tư bản quay trở về vẫn được đảm bảo, thì chừng đó tín dụng này vẫn còn duy trì và mở rộng, và sự mở rộng này chính là dựa trên sự mở rộng của bản thân quá trình tái sản xuất. Nhưng nếu xảy ra một sự đình trệ, do giá cả sụt xuống, thì sẽ có tình trạng dư thừa nhiều tư bản công nghiệp, nhưng tư bản công nghiệp này lại tồn tại dưới một hình thái khiến cho nó không thể thực hiện được các chức năng của nó. Có một khối lượng tư bản - hàng hóa rất lớn nhưng không thể bán được. Có một khối lượng tư bản cố định rất lớn nhưng đại bộ phận không được sử dụng vì tái sản xuất bị đình trệ. Tín dụng co hẹp lại: 1. vì số tư bản đó không được sử dụng đến, nghĩa là nó bị tắc nghẽn ở trong một giai đoạn tái sản xuất của nó, vì nó không thể hoàn thành được sự biến hóa hình thái của nó; 2. vì lòng tin tưởng vào tiến trình đều đặn của quá trình tái sản xuất đã bị tan vỡ; 3. vì lượng cầu về thứ tín dụng thương nghiệp đó đã giảm xuống…”

“Cho nên, nếu sự bành trướng đó bị gián đoạn, hay ngay như trạng thái căng thẳng bình thường của quá trình tái sản xuất bị gián đoạn, thì kết quả là sẽ nảy ra hiện tượng khan hiếm tín dụng; lúc đó việc mua chịu hàng hóa trở nên khó khăn hơn. Nhưng hiện tượng rất đặc trưng của cái giai đoạn chu kỳ công nghiệp tiếp ngay sau cuộc khủng hoảng là người ta yêu cầu trả bằng tiền mặt và người ta thận trọng trong việc bán chịu…Nhiều nhà máy ngừng hoạt động, các nguyên liệu chất đống lên, các thành phẩm tràn ngập thị trường.” (Marx 2018a, tr.36-38)

Khi bất kỳ khoản vay nào vỡ nợ, tình trạng hỗn loạn và vô chính phủ bên trong những cân đối thanh toán trở nên rõ ràng. Những người cho vay tín dụng đòi trả lại tiền và từ chối cho vay tiếp. Những lời hứa sẽ trả nợ mất đi mọi ý nghĩa; chỉ có tiền mặt thực sự mới đáp ứng được nhu cầu. Tín dụng bị kìm hãm, làm dòng chảy lưu thông – và do đó là cả sản xuất dừng lại. Tóm lại, sự thiếu hụt tín dụng không gây ra khủng hoảng; khủng hoảng gây ra sự thiếu hụt tín dụng.

“Mâu thuẫn ấy bùng nổ trong thời gian những cuộc khủng hoảng sản xuất hay thương nghiệp mà người ta thường gọi là khủng hoảng tiền tệ. Khủng hoảng đó chỉ có thể xảy ra ở nước nào mà cái chuỗi những khoản thanh toán nối tiếp nhau và hệ thống nhân tạo bù trừ lẫn nhau của chúng đã phát triển đầy đủ. Khi có những sự rối loạn phổ biến trong hoạt động của bộ máy đó, không kể là chúng do những nguyên nhân nào gây ra, thì tiền đột ngột và trực tiếp chuyển từ hình thái thuần túy trên ý niệm của tiền kế toán thành tiền đúc. Bây giờ tiền không còn có thể thay thế được bằng một hàng hóa thông thường nữa. Giá trị sử dụng của hàng hóa sẽ mất hết giá trị của nó, còn giá trị của hàng hóa thì biến mất trước hình thái giá trị của chính nó.” (Marx, Tư Bản, Quyển I)

“Trong một chế độ sản xuất mà tất cả những mối liên hệ của quá trình tái sản xuất đều dựa trên tín dụng, nếu đột nhiên tín dụng bị đình chỉ và chỉ có những việc thanh toán bằng tiền mặt mới có hiệu lực thôi, thì rõ ràng thế nào cũng phải xảy ra khủng hoảng và trình trạng xô đẩy nhau chạy theo các phương tiện thanh toán. Cho nên mới thoạt nhìn thì toàn bộ cuộc khủng hoảng có vẻ như chỉ giản đơn là một cuộc khủng hoảng về tín dụng và tiền mà thôi. Và thật vậy, vấn đề cũng chỉ là làm thế nào để chuyển hóa được các kỳ phiếu thành tiền mà thôi. Nhưng, đại bộ phận các kỳ phiếu đó đều đại diện cho các việc mua và bán thực sự mà khối lượng vượt rất xa các nhu cầu của xã hội, thành thử rốt cuộc lại, đó chính là nguồn gốc của toàn bộ cuộc khủng hoảng. Song, đồng thời lại còn có tình trạng một số lượng rất lớn các kỳ phiếu đó chỉ đơn thuần đại biểu cho những việc kinh doanh đầu cơ, những việc này bây giờ đã lộ rõ bộ mặt thật của chúng và vỡ như những bong bóng; hay đó còn là những việc đầu cơ tiến hành bằng tư bản của kẻ khác, nhưng đã bị thất bại; sau hết đó là những tư bản - hàng hóa đã bị mất giá hay thậm chí hoàn toàn không thể bán được, hoặc là những khoản phải thu hồi tiền về nhưng bây giờ thì không thể thu được nữa” (Marx 2018a, tr.48)

Trung tâm của những cuộc khủng hoảng này là một mâu thuẫn căn bản bên trong chủ nghĩa tư bản: đó là sản xuất dư thừa. Nó nảy sinh từ bản chất của chủ nghĩa tư bản là một hệ thống vì lợi nhuận, và từ những nguồn gốc của bản thân lợi nhuận – như đã giải thích trước đó – là lao động không được trả công của giai cấp công nhân. Bởi vì công nhân sản xuất ra nhiều giá trị hơn so với giá trị họ được trả dưới dạng tiền lương, giai cấp công nhân về tổng thể không bao giờ có thể mua lại toàn bộ giá trị hàng hóa mà nó tạo ra.

Chủ nghĩa tư bản theo cách truyền thống khắc phục mâu thuẫn sản xuất dư thừa này bằng cách tái đầu tư giá trị thặng dư đã được tạo ra vào phương thức sản xuất mới trong quá trình tìm kiếm lợi nhuận lớn hơn nữa. Thế nhưng điều đó chỉ giúp tạo ra lực lượng sản xuất to lớn hơn, và một quy mô hàng hóa thậm chí còn lớn hơn nữa tới mức phải tìm ra một thị trường, và do vậy – thay vì giải quyết mâu thuẫn – chỉ càng làm trầm trọng hơn tình trạng sản xuất dư thừa.

Tín dụng, tiếp đến, được sử dụng để gia tăng một cách nhân tạo tiềm năng tiêu dùng của quần chúng, và do đó khắc phục sản xuất dư thừa một cách tạm thời, cho phép lực lượng sản xuất tiếp tục lớn mạnh và thị trường được mở rộng vượt qua cả giới hạn của nó – thế nhưng điều đó chỉ gieo rắc những hạt giống cho một cuộc khủng hoảng thậm chí còn lớn hơn nữa trong tương lai.

Ngày nay, hệ thống tư bản đã vươn rất xa khỏi giới hạn của nó. Sự bành trướng của tín dụng trong 30 năm qua – và đặc biệt từ lúc chuyển giao của thế kỷ – đã tạo ra một bong bong tín dụng lớn nhất trong lịch sử. Một mặt, là kết quả của toàn cầu hóa, tự động hóa và một cuộc tấn công trực diện chống lại giai cấp công nhân, tiền lương bị lao dốc, và tỷ lệ luôn được gia tăng thêm của của cải đã bắt đầu dành cho tư bản chứ không dành cho lao động. Mặt khác, tín dụng bành trướng ở quy mô lớn thông qua sử dụng cầm cố tài sản, thẻ tín dụng, khoản vay sinh viên, v.v., cốt để duy trì sức cầu một cách nhân tạo. Nó có tác dụng làm chậm cuộc khủng hoảng, nhưng đồng thời nó dọn đường cho sự sụp đổ mạnh mẽ vào năm 2008 và sự hỗn loạn tiếp nối mà chúng ta chứng kiến ngày hôm nay, giống như tất cả mọi mâu thuẫn đã chồng chất hàng thập kỷ giờ đây đã lộ diện.

Ở gốc rễ, chính khả năng tiêu dùng hạn chế của quần chúng đã dọn đường cho những cuộc khủng hoảng tư bản. Thị trường không chỉ hạn chế bởi lượng tiền mà người ta có trong túi để tiêu dùng cho sản phẩm và dịch vụ (và những món nợ khổng lồ đang quàng quanh cổ họ) , mà còn là năng lực sản xuất dư thừa ở mức độ to lớn đã tích tụ trong nền kinh tế, tạo ra một chướng ngại khổng lồ cho sự đầu tư tiếp theo. Ngày nay, thế giới bị cuốn đi bằng năng lực sản xuất thừa thãi như vậy; thị trường bão hòa và những nhà tư bản phải cắt giảm sản xuất. Nỗ lực của họ hòng vượt qua khủng hoảng bằng tín dụng đã đạt tới những giới hạn của nó. Lực lượng sản xuất đã lớn mạnh vượt ra khỏi những giới hạn của hệ thống tư bản.

Tiền và Tư bản

“Sau khi ngân hàng xuất hiện thị trường trái phiếu ra đời,” Niall Ferguson nhận xét trong Lịch sử tài chính Thế giới, “bước tiếp theo trong câu chuyện về sự lên ngôi của đồng tiền sẽ là sự đi lên của loại hình công ty cổ phẩn, công ty trách nhiệm hữu hạn.” “Chính định chế công ty”, Ferguson viết, “đã cho phép hàng ngàn cá nhân dồn nguồn lực cho những dự án lâu dài, tốn kém, đòi hỏi các khoản bỏ vốn khổng lồ trước khi thu lợi nhuận” (Ferguson 2020, tr140)

Với sự xuất hiện của công ty cổ phần, chủ doanh nghiệp không còn phải đơn thuần dựa vào các ngân hàng để có được tín dụng nhằm thực hiện những đầu tư quy mô lớn. Thay vào đó, có thể quyên được lượng tiền đó bằng cách tích lũy từ những khoản tiền nhỏ (hay lớn), từ việc bán cổ phần của công ty cho bất cứ ai sẵn sàng chấp nhận rủi ro cho khoản dành dụm của mình để đổi lấy một phần lợi nhuận trong tương lai.

Thế nhưng, như Marx nhấn mạnh trong Tư Bản những chứng khoán đó không phải là chứng khoán trong bản thân công ty thực sự, mà là “danh nghĩa sở hữu, pro rata, đối với giá trị thặng dư mà tư bản này có thể thiện thực hóa”; đó không phải là cái gì khác hơn là sự tích lũy những quyền, những chứng thư có tính chất pháp lý cho người ta có quyền được hưởng một số sản phẩm sau này sẽ sản xuất ra“;”một đòi hỏi pháp lý đối với phần chia sẻ từ giá trị thặng dư mà tư bản này phải sản xuất ra". (tr.?, Marx 2018a Chương XXIX, tr.15, tr.?)

Ngày nay, các công ty tài chính khổng lồ, thông qua thị trường chứng khoán, kiểm soát quá trình mua, bán và giao dịch cổ phiếu như một phần trong hệ thống tín dụng rộng lớn hơn. Bất cứ ai với khoản tiết kiệm hoặc hưu trí đều bị buộc chặt vào hệ thống này, các ngân hàng đầu tư và các nhà quản lý quỹ hưu trí thu gom rổ trứng của dân chúng thành những khoản tiền lớn hơn để có thể đem đi đầu tư sinh lời.

Thế nhưng rõ ràng là ở đây có một sự khác biệt về chất giữa tiền và tư bản. Hàng triệu người có thể đã đầu tư tiền vào cổ phiếu từ những khoản tiết kiệm hoặc lương hưu của họ, điều đó không biến những người tiết kiện tằn tiện hay những người có lương hưu trở thành nhà tư bản. Chỉ có một thiểu số bé nhỏ có đủ tiền để có thể sống hoàn toàn dựa vào những gì chứng khoán và cổ phiếu mang lại.

Mặc cho sự tuyên truyền của tư sản và miệng lưỡi của họ (chẳng hạn, luận điệu của Margaret Thatcher, kẻ tìm cách tạo ra một “nền dân chủ sở hữu-tài sản” của giai cấp trung lưu bằng cách bán khu cư xá và tư hữu hóa các ngành công nghiệp của nhà nước), thị trường chứng khoán không giúp đa dạng hóa của cải xã hội và biến những người bình dân thành nhà tư bản. Nói đúng hơn, chức năng chính của hệ thống tín dụng đã phát triển ở cấp độ cao mà chúng ta chứng kiến dưới chế độ tư bản là nhằm làm điều trái ngược: nhằm tập trung và “tư bản hóa” mọi khoản tiền manh mún vào trong tay của những đẳng cấp quyền lực giàu có của chủ ngân hàng và tư bản tài chính; nhằm biến tất cả món tiền thành tư bản – tức là, thành giá trị có khả năng tạo ra nhiều giá trị hơn nữa.

“Những số tiền nhỏ, để riêng lẻ, từng món một, thì không đủ khả năng để hoạt động với tư cách là tư bản-tiền tệ, nhưng khi được gộp lại thành những khối lớn, chúng trở thành một lực lượng tài chính mạnh.” (Marx, Tư Bản, Quyển III, Chương XXV). Lenin nhấn mạnh trong kiệt tác Marxist của ông Chủ nghĩa đế quốc, giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản: “Nhờ thế, các ngân hàng biến tư bản tiền tệ không hoạt động thành tư bản hoạt động, nghĩa là tư bản đem lại lợi nhuận, và tập hợp mọi khoản thu nhập bằng tiền để giao cho giai cấp các nhà tư bản sử dụng” (Lenin 2005, Chương II)

Đồng thời, hệ thống tín dụng khiến các nhà tư bản càng xa rời hơn nữa khỏi quá trình sản xuất thực sự. Với sự xuất hiện của các công ty cổ phần, nhà tư bản không còn là người chủ sở hữu hay quản lý doanh nghiệp nữa, và tư bản bản thân nó ngày càng ít liên quan tới sở hữu tài sản hữu hình. Thay vào đó, nhà tư bản đơn thuần trở thành “tư bản được nhân cách hóa”, và sở hữ tư bản – dưới dạng chứng khoán và cổ phiếu – bị biến đổi một cách đơn giản thành quyền có phần chia sẻ trong tổng giá trị thặng dư được sản xuất ra trong xã hội; một tài sản mang lại cho người sở hữu một dòng doanh thu ổn định, với tiền lãi bằng với tỷ suất lợi nhuận trung bình. Theo diễn đạt của Marx, đó là “biến nhà tư bản thật sự hoạt động thành một người chỉ giản đơn điều khiển và quản lý tư bản của người khác, và biến những người sở hữu tư bản thành những người sở hữu thuần túy, thành những nhà tư bản-tiền tệ thuần túy.” (Marx, Tư Bản, Quyển III, Chương XXVII).

Chính sự thống trị của ngân hàng, thị trường chứng khoán, các công ty độc quyền, cùng với sự chuyển hóa của tư bản sang hình thức tư bản tài chính là chủ đạo, khiến Lenin coi đó là sự xác lập đặc tính của chủ nghĩa đế quốc – “giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản”:

“Nói chung, đặc tích của chủ nghĩa tư bản là sự tách rời quyền sở hữu tư bản khỏi việc đầu tư tư bản vào sản xuất; sự tách rời tư bản tiền tệ khỏi tư bản công nghiệp hay còn gọi là tư bản sản xuất; sự tách rời người thực lợi, chỉ sống nhờ vào số thu nhập do tư bản tiền tệ mang lại, khỏi nhà kinh doanh và hết thảy những người trực tiếp tham dự việc sử dụng tư bản. Chủ nghĩa đế quốc hay là sự thống trị của tư bản tài chính, là giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản, khi mà sự tách rời ấy đạt tới một quy mô rất lớn. Ưu thế của tư bản tài chính đối với tất cả những hình thức khác của tư bản có nghĩa là bọn thực lợi và bọn đầu sỏ tài chính giữ địa vị thống trị;” (Lenin 2005, Chương 3, tr453)

Sự nảy sinh của thị trường chứng khoán và hệ thống tín dụng, tiếp đến, có tác dụng gia tốc quá trình xã hội hóa sản xuất, khi doanh nghiệp xuất hiện “những xí nghiệp xã hội đối lập với các xí nghiệp tư nhân. Đó là sự thủ tiêu tư bản với tư cách là sở hữu tư nhân ở trong những giới hạn của bản thân phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa.”( Marx, Tư Bản, Quyển III, Chương XXVII)

Một mặt, nó mang lại một sự thúc đẩy to lớn cho sự phát triển của lực lượng sản xuất, cho phép đầu tư vào phương thức sản xuất ở một quy mô mà chưa bao giờ có thể thực hiện được trên cơ sở quan hệ sở hữu tư nhân riêng lẻ. Nó đem lại một cái nhìn sơ bộ về những gì có thể đạt được dưới một kế hoạch sản xuất xã hội chủ nghĩa, ở đó lực lượng sản xuất và nguồn lực trong nền kinh tế được sử dụng tuân theo một kế hoạch dân chủ và có lý trí, dựa trên cơ sở nhu cầu của xã hội, chứ không phải vì lợi nhuận của các ngân hàng và ông chủ.

Mặt khác, cũng chính hệ thống tín dụng này làm nảy sinh hoạt động đầu cơ điên cuồng và “tái sinh ra một tầng lớp quý tộc tài chính mới, một loại ăn bám mới, dưới hình thái những kẻ chỉ chuyên làm đề án, những sáng lập viên và những giám đốc chỉ trên danh nghĩa; cả một hệ thống lừa đảo và bịp bợm về việc sáng lập, phát hành và buôn bán cổ phiếu. Đó là sản xuất tư nhân không có sự kiểm soát của quyền sở hữu tư nhân.” (Marx 2018b, tr.668)

Thương mại và trao đổi hàng hóa tài chính chẳng qua là phương thức để tiền đẻ ra tiền. Tài sản tài chính ngày càng chuyển hóa thành cái chỉ là tư bản tưởng tượng. Hoạt động của thị trường chứng khoán ngày càng tách rời khỏi hiện trạng của nền kinh kế ở bên dưới, giá chứng khoán và cổ phiếu không còn phản ánh sức khỏe thực sự của các công ty mà giá trị của chúng đáng ra phải được các công ty này đại diện, làm sản sinh ra vô vàn những bọt bong bóng bị thổi phồng chỉ chực chờ bị đâm vỡ tung bởi những chiếc đinh ghim của thực tại. Như Niall Ferguson nhận xét:

“Trong bốn trăm năm kể từ khi cổ phiếu lần đầu được mua bán, đã có nhiều bong bóng tài chính nối tiếp nhau. Hết lần này qua lần khác, giá cổ phiếu tăng vọt tới mức cao vô lý rồi lại tụt xuống thảm hại. Hết lần này qua lần khác, quá trình này đi kèm với trò bịp bợm, khi những kẻ tay trong bất lương tìm cách kiếm lợi từ những người mới vào nghề ngây thơ.” (Ferguson 2020, tr141)

Và rồi, tất nhiên, khi chúng ta chứng kiến sự đổ vỡ tài chính vào năm 2007-08, bao giờ cũng là giai cấp công nhân phải trả giá cho hành vi liều mạng ấy, trong khi đó người giàu tiếp tục hưởng lợi.

Thế nhưng, nó còn lâu mới là khối u ác ở bên cạnh một hệ thống đáng ra phải nhân đức, chúng ta thấy trò giả kim thuật tài chính ấy và “mưu đồ” của sự “lừa đảo và bịp bợm” là phần nội tại không thể cắt bỏ của hệ thống tư bản. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản, từ khởi đầu thương mại ở phía nam Italy cho tới Cách mạng Công nghiệp ở Anh, chỉ có thể khả thi khi tư bản tài chính phát triển và đóng vai trò tập trung tư bản, mở rộng lực lượng sản xuất, và tạo ra thị trường thế giới. Bất cứ sự chia tách nào giữa một mặt là chủ nghĩa tư bản “lương thiện” trong công nghiệp và sản suất với mặt khác là chủ nghĩa tư bản “độc ác” trong ngành tài chính “ăn bám” và “vô trách nhiệm”, đều chỉ là giả tạo và hoàn toàn duy tâm.

Thay vì tìm cách điều tiết con quỷ bất kham của tài chính và ngân hàng hòng tạo ra một không tưởng “chủ nghĩa tư bản có trách nhiệm”, lãnh đạo phong trào lao động nên đưa ra đòi hỏi quốc hữu hóa các ngân hàng đặt dưới sự kiểm soát của giai cấp công nhân có tổ chức. Chỉ bằng cách này của cải mới có thể được tập hợp và được lập kế hoạch vì lợi ích cho đa số.

“Như vậy chế độ tín dụng đẩy nhanh tốc độ phát triển các lực lượng sản xuất vật chất và sự hình thành một thị trường thế giới; đẩy hai yếu tố đó phát triển đến một mức độ nhất định với tư cách là cơ sở vật chất của một hình thái sản xuất mới, đó chính là nhiệm vụ lịch sử của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa. Đồng thời tín dụng đẩy nhanh sự bùng nổ dữ dội của mối mâu thuẫn đó, tức là những cuộc khủng hoảng, và do đó cũng làm tăng thêm những yếu tố làm tan rã phương thức sản xuất cũ.”

“Sau đây là tính chất hai mặt vốn có của chế độ tín dụng: một mặt nó làm cho cái động lực của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa - làm giàu bằng cách bóc lột lao động của người khác - phát triển lên để biến thành chế độ đầu cơ và gian lận hết sức thuần túy và cực kỳ to lớn, và để ngày càng thu hẹp dần cái nhúm người bóc lột những của cải xã hội; nhưng mặt khác, nó lại là cái hình thái quá độ sang một phương thức sản xuất mới” (Marx, Tư Bản, Quyển III, Chương XXVII)

Tai họa của lạm phát

Trên những đồng tiền đúc có thể mang chân dung của người đứng đầu nhà nước với uy quyền phát hành ra tiền, điểm quan trọng cần phải nhấn mạnh, điều đó không có nghĩa là tiền được “phát minh” hay áp đặt từ bên trên xuống. Đúng ra là, tiền là phương tiện xã hội phát sinh bên trong xã hội đã phát triển nền kinh tế thị trường, như Graeber nhấn mạnh:

“Những lý do tại sao những là nhân loại học không thể có được câu chuyện đơn giản, thuyết phục về nguồn gốc của tiền tệ là bởi vì không có lý do để tin rằng có một câu chuyện như vậy. Tiền được ‘phát minh’ cũng không khác gì âm nhạc, toán học hay trang sức. Cái mà chúng ta gọi là ‘tiền’ không phải là một ‘vật’ gì cả; đó là cách so sánh những vật bằng toán học…” (Graeber, sdd tr52)

Mặc dù tiền phát sinh chứ không phải bị áp đặt hay được phát minh ra, những quan hệ mà tiền đại diện thế nhưng lại có cơ sở khách quan và thực tại – đó là, thời gian lao động xã hội cần thiết thể hiện ở toàn bộ của cải hàng hóa của xã hội đang lưu thông.

Của cải thực sự của xã hội, nói cách khác, được cấu thành không phải ở sự tích lũy tiền xu và tiền mặt, cũng không phải ở những bong bóng tín dụng và nợ, mà ở trình độ phát triển của lực lượng sản xuất – và những giá-trị-sử-dụng tổng hợp – sẵn sàng để sử dụng. Thực sự là, như đã thảo luận ở trước, nhiều chế độ hoặc kẻ cai trị trong lịch sử đã nhắc nhở một thực tế là khi họ tìm cách tăng của cải đơn thuần bằng cách phá giá đồng tiền hoặc in tiền – một kỹ thuật dẫn tới sự bất ổn kinh tế còn lớn hơn nữa và cuối cùng thì, thật trớ trêu, dẫn tới sự bần cùng hóa xã hội đó.

Trong khi không có giới hạn rõ ràng nào cho lượng tiền có thể đưa vào lưu thông, thế nhưng thật rõ ràng, số lượng ấy không là tùy ý. Như đã giải thích từ trước, tiền trên hết là thước đo giá trị – một thước đo giá trị phổ biến. Lượng tiền trong lưu thông, do vậy, xét đến cùng phải liên kết với tổng giá trị hàng hóa trong lưu thông – tương đương tính theo tiền với tổng giá cả – và với tốc độ (vận tốc hay sự quay vòng) tiền trao đổi qua tay nhau. Chẳng hạn, coi mọi thứ khác là không đổi, nếu số lượng hàng hóa vẫn không đổi nhưng lượng tiền trong lưu thông tăng lên gấp đôi, thì giá của mỗi hàng hóa cũng tăng lên gấp đôi.

Lạm phát là sự phản chiếu của các lực lượng thị trường: nếu cung tiền tăng, cầu hàng hóa tăng về ???tổng thể, và do vậy giá cả tăng về ???tổng thể. Nhưng lạm phát của các mặt hàng đặc thù có thể vẫn diễn ra ngay cả khi không có hiện tượng cung tiền tăng; chẳng hạn, nó là kết quả của sự khan hiếm hoặc hạn chế nguồn cung của một số mặt hàng nhất định, làm đẩy giá cả cao hơn cao hơn giá trị của chúng. Tương tự như vậy, nếu các chi phí sản xuất của một mặt hàng cụ thể tăng lên, tức là thời gian lao động cần thiết tăng lên, chúng sẽ phản ánh ở giá trị cao hơn và vì vậy giá lạm phát mới cho mặt hàng này so với mặt hàng khác.

Tổng lạm phát, – lạm phát tổng của giá của tất cả các hàng hóa – trong xã hội, do vậy, chỉ có thể xảy ra như là kết quả của tăng cung tiền và giảm giá trị (phá giá) đồng tiền; hoặc là kết quả khi tăng giá của các mặt hàng như dầu mỏ, đóng vai trò là nhân tố quan trọng trong chi phí của mọi hàng hóa khác.

Như đã thảo luận ở trên, tiền – cả ở dạng tiền hàng hóa và tiền tín dụng – rốt cuộc là tập hợp những quan hệ xã hội; thể hiện sự phân phối của cải trong xã hội. Do đó, vai trò của tổng lạm phát ấy là để thay đổi cân bằng giữa các quan hệ xã hội và tái phân phối của cải của một nhóm này với một nhóm khác: cơ bản ở dạng chuyển của cải từ chủ nợ sang con nợ, những khoản nợ của con nợ quy ra theo thực tế đã biến mất bởi lạm phát.

Vì phá giá tiền và lạm phát tổng rốt cuộc tác động tới phân phối lại của cải, vấn đề ai kiểm soát cung tiền bản thân nó phản ánh ở phương diện lịch sử là cuộc đấu tranh giữa các giai cấp, như đã nhận xét lúc đầu ở hình thức là cuộc chiến vì cung tiền giữa vua chúa phong kiến với tư bản đang trong thời kỳ trứng nước. Như Marx nhận xét trong Tư Bản:

“Ví dụ như trong thế giới cổ đại chẳng hạn, cuộc đấu tranh giai cấp diễn ra chủ yếu là dưới hình thái cuộc đấu tranh giữa chủ nợ và con nợ, và ở La Mã thì cuộc đấu tranh ấy đã chấm dứt bằng sự diệt vong của con nợ – bình dân, bị người nô lệ thay thế. Ở thời trung cổ, cuộc đấu tranh ấy lại kết thúc bằng sự diệt vong của con nợ – chúa phong kiến, người này mất hết quyền lực chính trị của mình khi mất cái cơ sở kinh tế của quyền lực ấy. Tuy nhiên, hình thái tiền – vì rằng quan hệ giữa con nợ và chủ nợ mang hình thái quan hệ tiền tệ, – ở đây chỉ phản ánh tính chất đối kháng của những điều kiện sinh hoạt kinh tế sâu hơn.” (Marx, Tư Bản, Quyển 1, 3. Tiền, Phương tiện thanh toán)

Những gì người công nhân đang nợ nần có thể hưởng lợi ở tay này từ lạm phát tổng và giảm giá trị thực sự của món nợ của họ, thì lại mất đi ở tay kia ở hình thức xói mòn sức mua của đồng lương của họ. Vì nếu như có sự tăng giá nói chung, nhưng tiền công không tăng tương xứng, thì rõ ràng là người công nhân sẽ trải nghiệm sự sụt giảm ở tiền lương thực sự của họ – nghĩa là, sự sụt giảm ở số lượng hàng hóa có thể mua bằng đồng lương của họ.

Vào thập niên 1970, các chính trị gia tư sản và báo chí cánh hữu đổ lỗi cho các nghiệp đoàn ở Anh đã gây ra lạm phát cao, cho rằng những cuộc bãi công có tính chiến đấu đã đòi hỏi (và đạt được) tăng lương “quá đáng” làm dẫn đến tăng chi phí sản xuất ở mọi lĩnh vực. Những câu chuyện như vậy đã trở thành một điều thần bí quen thuộc, tiếp tục được lan truyền bởi giai cấp tư bản và những đại diện chính trị của nó cho đến tận thời buổi này.

Thật ra, thực tế là ngược lại. Công nhân nói chung đấu tranh đòi tăng lương là để bắt kịp với lạm phát – lạm phát nảy sinh do những yếu tố (quốc tế) khác, chẳng hạn: những chính sách Keynes bành trướng được kích hoạt bởi tất cả các quốc gia tư bản tiên tiến suốt thời gian bùng nổ kinh tế hậu chiến tranh; chi tiêu khổng lồ cho quân sự của Hoa Kỳ, kẻ xuất khẩu lạm phát khắp thế giới thông qua hệ thống tiền tệ Bretton Woods; và cuộc khủng hoảng dầu mỏ năm 1973, làm giá năng lượng tăng cao.

Các nhà tư bản quyết liệt phản đổi những cuộc bãi công đòi tăng lương, biết rằng tăng lương phổ thông cho công nhân chỉ có thể đạt được trên cơ sở giảm lợi nhuận phổ thông của họ. Ted Grant đã giải thích điều này vào năm 1971 khi đáp lại sự vu khống của chính phủ đảng Bảo thủ và của phương tiện truyền thông tư sản.

“Cái gì làm giá cả tăng? Nếu như các nhà tư bản có thể nâng giá cả lên một cách tùy ý thì họ chẳng phải đợi cho đến khi lương tăng lên. Họ quan tâm đến hiệu quả tối đa, lợi nhuận. Điều ngăn cản họ là cạnh tranh, đặc biệt trong điều kiện hiện đại, ở phạm vi quốc gia và quốc tế. Thực tế phổ biến là lương tụt lại phía sau giá cả chứ không phải ngược lại.”

“Nếu như các nhà tư bản có thể nâng giá theo ý muốn, tại sao họ phải đối mặt với những cuộc đình công, với hậu quả tổn thất trong sản xuất và lợi nhuận thay vì nhượng bộ những đòi hỏi về tiền lương của công nhân? Nếu đó chỉ đơn giản là vấn đề thông qua việc tăng lương thì đó là cách hiển nhiên để giải quyết vấn đề. Thế nhưng trong thực tế lợi nhuận của giai cấp tư bản chỉ có thể là lao động không được trả lương của giai cấp công nhân. Kết quả là tăng lương cho công nhân, mọi thứ khác coi không đổi, đồng nghĩa với sự sụt giảm lợi nhuận của các nhà tư bản. Do vậy trên phương tiện truyền thông đại chúng mới có những tiếng kêu rên thảm thiết của những kẻ khóc thuê cho tư bản” (Ted Grant, The truth behind Inflation, Militant no. 71)

Ngày nay, nhiều chính phủ tư bản trên khắp thế giới dựa vào những chính sách tiền tệ lỏng lẻo chưa từng có trong một nỗ lực tuyệt vọng nhằm thúc đẩy kinh tế, tất cả hình thức của những biện pháp chưa từng thấy được sử dụng và đề xướng: từ nới lỏng định lượng (QE) đến tỷ lệ lãi suất âm, cho đến chuyện cho “trực thăng thả” tiền trực tiếp vào túi người tiêu dùng.

Người ta có thể nghi ngờ rằng những chính sách như vậy sẽ dẫn tới lạm phát lan tràn khắp mọi nơi, thế nhưng điều đó lại không xảy ra. Tại sao vậy? Ở tận gốc rễ, câu trả lời nằm ở mức độ dư thừa sản xuất khổng lồ đang tồn tại ở quy mô toàn cầu, phản chiếu bản thân nó ở hàng hóa tràn ngập và sản xuất “dư thừa năng lực” ở mọi lĩnh vực, và tạo nên một sức ép khổng lồ lên giá cả.

Ví dụ, không như thời gian trước – là kết quả của tăng trưởng chậm lại ở Trung Quốc, sự mở rộng ở quy mô lớn của ngành công nghiệp đá phiến ở Mỹ, và sự cạnh tranh giữa các nhà sản xuất ở Ả-rập Xe-ut và I-ran – giá dầu ngày nay đã chạm tới tầng đáy. Nhưng thay vì ăn mừng thực tế này, các chính trị gia và những nhà kinh tế học tư sản lại lo ngại về giảm phát, một triệu chứng yếu ốm của hệ thống.

Tóm lại, thị trường đã bão hòa; chủ nghĩa tư bản đã đi vượt quá xa giới hạn của nó; sự phát triển của lực lượng sản xuất đã đi đến xung đột với phương thức sản xuất – tức là, năng lực sản xuất của chúng ta đã tiến tới chướng ngại của quan hệ sở hữu tư nhân và sản xuất vì lợi nhuận.

Bất ổn tiền tệ

Về lý thuyết, cung tiền phải được neo giữ vào nền kinh tế thực thông qua sức cầu của tiền. Chẳng hạn, nếu một doanh nghiệp vay tiền để đầu tư mở rộng sản xuất, hoặc nếu một gia đình vay tiền dưới dạng cầm cố để mua một ngôi nhà mới, thì việc tạo ra thêm tiền phải được bảo vệ tương xứng bằng cách tăng lượng hàng hóa lưu thông.

Thực tế lại không đơn giản như vậy. Một mặt, tiền đóng vai trò là chất bôi trơn cho toàn bộ luồng sản xuất và trao đổi hàng hóa, cho phép trao đổi và thương mại phổ biến giữa các cá nhân hoặc cộng đồng mà không cần phải gặp mặt nhau, phá vỡ hành động trao đổi cả ở thời gian và không gian. Nó đem lại sự linh động và vận động, sự năng động và thay đổi. Tiền phát sinh, do vậy, đánh dấu một bước nhảy mạnh mẽ ở tiềm năng mở rộng thị trường – và do vậy mở rộng cả lực lượng sản xuất.

Mặt khác, thị trường gây ra sức ép cần phải mở rộng dẫn tới sức cầu về cung tiền lớn hơn. Vì thế mà, như đã thảo luận trước đây, có sự phát triển của tín dụng, ngân hàng, và tài chính. Nhưng chính bên trong bản chất của sản xuất và trao đổi hàng hóa – tức là quan hệ sở hữu tư nhân – làm hệ thống này vượt qua giới hạn của nó. Như đã nói, cùng với sự phát triển của tiền và sự xuất hiện của thương nhân và những kẻ cho vay nặng lãi, H-T-H bị thay thế bằng T-H-T’ (rồi T-T’); mục tiêu cuối cùng của sản xuất và trao đổi hàng hóa ngày càng thoát ly khỏi nhiệm vụ đáp ứng nhu cầu thực sự, và ngày càng tập trung vào tích lũy tiền.

Sức ép phải mở rộng cung tiền phản ánh xu hướng phá giá, và ở sự tiến hóa của tiền đúc cái có giá trị tương đương với kim loại quý, sang tiền ở dạng giấy bạc, v.v.. cái chỉ đóng vai trò đại diện, biểu tượng, hay một thẻ giá trị – một quá trình đã đạt tới điểm cực đoan trong thời kỳ hiện đại khi mà của cải của một con người chỉ là những con số trên màn hình.

Tín dụng, tiếp đó, phá vỡ liên kết giữa nền kinh tế thực tại với cung tiền. Như đã nói, nó cho phép lực lượng sản xuất khắc phục tạm thời những hạn chế của thị trường. Đồng thời, nó thúc đẩy mọi hình thức đầu cơ, kết cục là sự tai hại của những bong bóng và tư bản không có thực. Chẳng hạn, trước cuộc khủng hoảng năm 2007-08, thay vì các hộ gia đình phải đến ngân hàng để yêu cầu một khoản vay, ngân hàng tìm đến họ, khích lệ họ cùng tham gia hoạt động điên cuồng nhằm tạo ra tín dụng dưới dạng những khoản vay thế chấp mua nhà dưới chuẩn và thẻ tín dụng. Trong lúc ấy, thị trường tiếp tục mở rộng và hệ thống tư bản tiếp tục tăng trưởng trên cơ sở ngôi nhà xây bằng giấy đó, doanh nghiệp lớn có thể hiện thực hóa lợi nhuận của họ là nhờ vào sức cầu giả tạo sinh ra từ hoạt động tín dụng này.

Trong cuốn sánh Nợ, David Graeber nhận xét rằng lịch sử tiền tệ là sự đan xen giữa những giai đoạn sử dụng tiền tín dụng phát triển và những giai đoạn sử dụng kim loại quý thống trị. Như đã đề cập, chẳng hạn, cùng với sự sụp đổ của Đế chế La Mã là sự đổ vỡ của thương mại và ngân hàng, và do vậy diễn ra sự dịch chuyển từ tín dụng sang một hệ thống tiền đúc có hiệu lực ở phạm vi khu vực và địa phương, phản ánh sự tan rã của xã hội thời bấy giờ thành các vương quốc phong kiến và thái ấp.

Sự sụp đổ của hệ thống tín dụng và sự trở về với tiền bằng hàng hóa (ví dụ kim loại quý), do vậy, phản ảnh sự bất ổn kinh kế và chính trị tổng thể trong xã hội, nó sinh ra cơn khát thứ tiền mà có thể sờ mó được chứ không phải những ghi chép trong sổ sách kế toán của ngân hàng. Như Graeber giải thích:

“… trong khi những hệ thống tín dụng có xu hướng thống trị ở những giai đoạn xã hội tương đối yên bình, hoặc thông qua những mạng lưới ủy thác (hoặc do nhà nước tạo ra, hoặc ở hầu hết các giai đoạn, là do định chế xuyên quốc gia như phường hội thương nhân hoặc những cộng đồng dựa trên lòng tin), còn ở những giai đoạn đặc trưng bởi chiến tranh và cướp bóc, chúng [hệ thống tín dụng] có xu hướng bị thay thế bởi kim loại trước đó” (Graeber, tr214)

Ở phương diện ấy, một lượng ổn định và có giới hạn kim loại quý lưu thông khắp thị trường thế giới – bên cạnh những đặc tính kim loại có lợi của nó đã đề cập ở trên ( đồng nhất, bền, mật độ giá trị cao, v.v.) – giúp củng cố vai trò tiền tệ của nó, mang lại tiêu chuẩn tin cậy cho giá cả, thước đo của cải, và phương tiện để chuyển giao các khoản nợ.

Thế nhưng, sử dụng kim loại quý thay cho hàng hóa tiền không đảm bảo sự ổn định của giá cả. Điều này được minh họa bằng ví dụ về Đế chế Tây Ban Nha ở thế kỷ 16, ở nơi mà sau khi tràn ngập đất nước bằng sự dư thừa vàng bạc cướp bóc được từ những cuộc chinh phục ở Trung Mỹ, những kẻ cai trị thấy mình rơi vào tình huống bất ổn bởi lạm phát cao và đầu tư thấp, tình trạng ấy cuối cùng đã dẫn tới sự sụp đổ của nền kinh tế Tây Ban Nha. Một câu thành ngữ thời đó nhận xét “Ở Tây Ban Nha mọi thứ đều đắt trừ bạc.” Sự sụp đổ định mệnh ấy nhấn mạnh một thực tế là không phải sự dư thừa tiền khiến xã hội trở nên giàu có, mà thực ra là trình độ của lực lượng sản xuất và năng lực sản xuất ra của cải thực sự.

Leon Trotsky cũng nhấn mạnh điểm này trong phân tích của ông vế sự suy đồi của Liên Xô, ở đó, dưới thời Stalin, bộ máy quan liêu đã tăng cung tiền một cách tuyệt vọng và bằng kinh nghiệm hòng khắc phục hạn chế của nền kinh tế kế hoạch trong điều kiện lạc hậu và bị cô lập về kinh tế.

Trotsky nhấn mạnh rằng thậm chí với sự thiết lập nền kinh tế có kế hoạch và nhà nước của giai cấp công nhân, tiền không mất đi vai trò của nó như một thước đo giá trị cho đến khi xóa bỏ được tất cả tàn dư cuối cùng của quan hệ sở hữu tư nhân, của sản xuất và trao đổi hàng hóa, và của xã hội có giai cấp. Trong lúc ấy, Trotsky nhận xét, bất cứ việc tăng cung tiền không có kiểm soát nào đều dẫn đến lạm phát tổng có thể làm hạn chế hiệu quả của nền kinh tế kế hoạch. Vấn đề, một lần nữa, cuối cùng lại quay trở về vấn đề trình độ của lực lượng sản xuất hiện có trong xã hội.

“Hai vấn đề Nhà nước và tiền tệ có nhiều mặt chung với nhau bởi vì xét đến cùng, cả hai rút lại vẫn trở về với vấn đề của mọi vấn đề, đó là vấn đề năng suất lao động. Sự cưỡng bức của Nhà nước và tiền tệ thuộc về di sản của xã hội phân chia giai cấp…”

“Trong các giới lãnh đạo, người ta nói lạm phát không đáng sợ nữa trong một nền kinh tế có kế hoạch hóa. Gần giống như nói một lỗ hổng để lọt nước vào khoang tàu không nguy hiểm khi người ta có địa bàn. Thực tế, lạm phát giấy bạc không tránh khỏi dẫn đến lạm phát tín dụng, thay thế những giá trị thực bằng giá trị ảo và nuốt ngấu nghiến từ bên trong nền kinh tế kế hoạch hóa. Chẳng cần nói ai cũng biết lạm phát có nghĩa là thu một thứ thuế cực kỳ nặng trên lưng giai cấp cần lao.” (Trotsky 1993 , Chương V)

Ngày nay, mặc dù không có lạm phát [tổng, phổ biến] như kết quả của những chính sách nới lỏng tiền tệ như QE (bởi vì những lý do đã giải thích), những biện pháp ấy thế nhưng dẫn đến sự bất ổn to lớn cho nền kinh tế thế giới, với những đồng tiền mất giá thoát ra ngoài và thổi phồng những bong bóng tài sản (chẳng hạn nhà đất và chứng khoán, v.v.) ra khắp thế giới. Trong lúc ấy, hậu quả ở các quốc gia đã kích hoạt chương trình QE là phải làm cho đồng tiền của họ yếu đi, giúp thúc đẩy xuất khẩu. Về cơ bản nó trở thành một hình thức mới của nền kinh tế “bần cùng hóa người láng giềng”¹ (ND)

Do vậy, ở Mỹ, Anh, Châu Âu và Nhật bản, người ta tiến hành những chương trình QE rộng khắp nhằm đem lại sự ổn định kinh tế cho thời kỳ khủng hoảng trầm trọng này – đã bộc lộ ở sự hoảng loạn của thị trường chứng khoán Trung Quốc và những nơi khác. Nhưng kết quả rõ ràng là trái ngược. Sự ổn định tạm thời cho một số quốc gia chỉ góp phần tạo ra sự bất ổn gia tăng lên toàn bộ hệ thống. Trong khi đó, dù có những đợt bơm tiền khổng lồ, nền kinh tế của các cường quốc tư bản chủ đạo vẫn mắc kẹt trong trì trệ.

Do đó, giá trị của tiền, một thể hiện của quan hệ về lượng, không phải là tùy tiện và ngẫu nhiên, mà nó nằm ở cơ sở vật chất khách quan: nó thể hiện tổng giá trị tồn tại trong lưu thông trong nền kinh tế. Những ví dụ trên minh chứng một cách rõ ràng là không có cái gọi là nền kinh tế “bữa trưa miễn phí”. Thực tế quan trọng ấy chứa đựng hậu quả cũng nghiêm trọng tương đương, đặc biệt là trong quan hệ với nạn lạm phát và cung tiền mà chúng ta chứng kiến hôm nay.

Tốt như Vàng