De grote veranderingen in de wereldsituatie sinds de oorspronkelijke publicatie van dit manifest in het Engels rechtvaardigen deze inleiding. Het is nu voor iedereen duidelijk. De woelingen in het bankstelsel bleken slechts het financiële gezicht te zijn van een heuse overproductiecrisis in de reële economie. We staan middenin de zwaarste recessie sinds de tweede wereldoorlog.
De kapitalisten en hun economisten kijken met hun mond vol tanden naar deze crisis. Ze zijn perplex en begrijpen niet wat er gebeurt. "Dat in zo een korte tijd de hele wereldconjunctuur zou omslaan, was voor mij eerlijk gezegd unthinkable, ondenkbaar. Ik had werkelijk niet gedacht dat de industriële productie in sommige landen met 10 of 20 procent of nog meer zou afnemen. Het is nooit in mij opgekomen dat de buitenlandse handel van sommige landen zou kunnen halveren. Zo'n dramatische ineenstorting van de reële economie zie je nooit, tenzij in oorlogssituaties"geeft Peter Praet toe. Mijnheer Praet is directeur van de Nationale Bank, lid van de Hoge Raad van Financiën en briljante econoom. Slim is de man ongetwijfeld, maar zo verblind door het burgerlijk economisch denken dat hij, net zoals bijna al zijn collega's, de mogelijkheid van een dergelijke crisis jarenlang heeft ontkend. Nochtans had hij slechts de pagina's van Het Kapitaal van Marx moeten raadplegen, of zelfs nog maar onze website moeten lezen, om (veel) beter te weten. De wereldrecessie is nu echter een niet weg te denken historisch feit.
Volgens de berekeningen van het Internationaal Monetair Fonds krimpt dit jaar de wereldeconomie voor het eerst met 1,3 procent. De wereldhandel, de fundamentele motor van de naoorlogse groei, valt met 9 procent. Dit is de grootste daling in nagenoeg tachtig jaar. In de eerste drie maanden van dit jaar ging de economie voor het tweede achtereenvolgende kwartaal met 6 procent achteruit in de VS. De VS-economie is al sinds december 2007 naar beneden beginnen glijden. Sindsdien zijn 5,1 miljoen jobs in rook opgegaan. De economische activiteit in de Europese Unie is in het laatste trimester van 2008 met 1,5 procent achteruit gegaan. Duitsland is bijzonder hard getroffen. In de laatste drie maanden van vorig jaar kende de economie er een daling van 2,1 procent.
Azië, in het najaar nog getipt als dam tegen de wereldrecessie, deelt ook zwaar in de klappen. Het bruto binnenlands product van Japan is van januari tot maart van dit jaar met 4 procent gedaald in vergelijking met de drie voorgaande maanden. Op jaarbasis is dat een daling met 15,2 procent. De sterkste daling sinds 1945. China's economie, die in 2008 nog een groei kende van 13 procent, vertraagt zeer snel. Dit jaar mag deze Aziatische reus een sterk verminderde groei verwachten van 6,7 procent. 20 miljoen extra werklozen is hiervan het gevolg. Elke maand komen er in de VS 600.000 werklozen bij. In de eurozone hakt de recessie nu om de maand in 300.000 jobs. Spanje is het hardst getroffen. De eerste drie maanden van dit jaar verloren 476.000 mensen hun job in Spanje. Deze werklozen komen bovenop de 1,2 miljoen die vorig jaar uit de productie werden gestoten. Tegen het einde van het jaar zit 1 op elke 5 Spanjaarden zonder werk. Ierland, ooit een brullende Keltische tijger, tuimelt naar beneden. De voorspelling is dat in drie jaar tijd het bbp er met 12 procent zal krimpen.
De recessie teistert ook verschillende economieën in Oost-Europa. Bulgarije, Oekraïne, en de Baltische staten voelen de mokerslag. De Westerse banken die de groei van Oost-Europa hebben gefinancierd, bevinden zich in moeilijke papieren. Oostenrijk vangt in de eerste plaats de storm op. De Oostenrijkse banken hebben voor 200 miljard euro leningen uitstaan. Zowat drie kwart van het nationale bbp.
Als open economie bij uitstek voelt België natuurlijk de pijnen van de recessie. Zeventig procent van de bedrijven kondigt ontslagen aan. Een op vier arbeiders is economisch werkloos. Bij vrouwen is dat een op drie. Vooral Vlaanderen is getroffen in de elektronica, textiel en de metaal. In West-Vlaanderen is 36 procent van de arbeiders economisch werkloos en in Limburg zelfs 37 procent. De sterkste groeipolen van de laatste jaren krijgen het zwaarst te verduren. Het stelsel van economische werkloosheid is een buffer waarmee het patronaat de kosten van de crisis overhevelt naar de overheid. Ook is het de wachtkamer voor effectieve afdankingen. Bij Arcelor Mittal weten ze daar meer van. Daar vallen na maanden economische werkloosheid nu meer dan duizend ontslagen. Tegen eind 2009 tellen we in ons land 100.000 werklozen meer. Dit jaar halen we een nieuw record van 10 procent mensen zonder baan. Peter Praet vat het als volgt samen: "Er wacht ons een brutale aanpassing aan de werkelijkheid." 'Ons' dat zijn wij, de werkende klasse, niet 'zij' de kapitalisten. De frontman van het Vlaamse patronaat voegt hier aan toe: "Men zal een recheck moeten krijgen van het welvaartsniveau."
Geld van de overheid
De massale injectie van geld in de economie, gestart nog voordat Obama aan de macht kwam in de VS, heeft de recessie niet kunnen verijdelen. Miljarden dollars en euro's van het overheidsgeld werden gemobiliseerd om de verliezen van de banken te nationaliseren of een andere reddingsboei aan te bieden. Nochtans blijft het financiële stelsel niet reageren op de 'prikkels' van de overheid. Met die gigantische staatssteun hoopten de regeringen overal ter wereld de economie te 'kickstarten'. De duizelende miljardendans rond de banken moest hen de mogelijkheid geven oude kredietlijnen open te houden en nieuwe kredieten toe te staan. Wat blijkt? De drooglegging van het kredietstelsel gaat voort. Volgens topeconoom Nouriel Roubini is ondanks de "herkapitalisaties door de overheid het systeem in zijn geheel insolvent". Hij voorspelt ook een einde aan de huidige stijging van de beurzen. Ondanks beloftes van nieuwe en strengere regelgeving, oproepen tot verantwoord en ethisch bankieren, blijft het 'business as usual' in de wereld van de financiën. Er wordt verder vreugdevol gespeculeerd en met ingewikkelde financiële producten gegoocheld. Waarom zouden de kapitalisten eigenlijk afzien van vette winstkansen? Zeker nu ze dit kunnen doen met... overheidsgeld, ons geld. Het is de aard van het kapitalisme om alles te onderwerpen aan winsthonger.
Terwijl we dit schrijven horen we dat in Groot-Brittannië de City van Londen, een van de belangrijkste financiële zenuwcentra, weer 50 miljard pond toegestopt zal krijgen van de regering. Dit om een derde golf van financiële schokken te vermijden. Voor de derde keer in zeven maanden moeten Vlaanderen en België verse miljarden aanvoeren om de meubelen te redden van de Vlaamse financiële reus KBC. Zo'n 22,5 miljard euro. Of meer dan het jaarloon van 500.000 arbeiders. Nochtans leek alle gevaar geweken...
Niet te verwonderen dat de overheidstekorten en schulden wereldwijd de pan uitswingen. De openbare financiën ontsporen overal. Het overheidstekort klimt dit jaar naar 4,5 procent van het bbp. De openbare schuld springt over de 100 procent grens. Dit bereidt vroeg of laat een grootscheepse bezuinigingsoperatie voor van de overheidsfinanciën. Raad eens wie dit paardenmiddel zal mogen betalen? Luc Coene, vice-gouverneur van de Nationale Bank, vraagt een nieuwe Generatiepact... maal honderd! Wij dus!
Twee toppen van de G20 sinds de financiële crash hebben de indruk proberen te wekken van een eensgezinde koers van de belangrijkste kapitalistische landen en regeringen. De spanningen tussen het Europese kapitalisme en de VS groeien nochtans. De concurrentie tussen kapitalistische landen zal harder uitgevochten worden. Maar deze toppen dienen vooral om een nieuwe legitimiteit te geven aan het belaagde kapitalisme. Obama is de troef in deze oefening. De uitdrukkelijke associatie van Obama met Franklin Delanoe Roosevelt en zijn New Deal versterken die indruk. Nochtans heeft de New Deal het kapitalisme niet uit het slop kunnen halen in de jaren 1930. Enkel de oorlog heeft tot een economische ommekeer geleid.
Deflatie en protectionisme
Een ander spook dat de kop opsteekt heet deflatie. Na de inflatiestoten van vorig jaar volgt nu een daling van de prijzen. Goed nieuws dacht u? De combinatie van stijgende werkloosheid, verminderde verkoop en dalende prijzen vormen een dodelijke cocktail. Wanneer blijkt dat na prijsdalingen van de producten (bekomen o.a. door te hakken in de loonkost) er niet meer verkocht wordt, volgen nog meer ontslagen en bedrijven die over kop gaan. Spanje is in de eurozone volgens specialisten al in de greep van deflatie. In de rest van het continent zijn er duidelijke aanwijzingen dat er een algemene prijsdaling is ingezet. Duitsland noteerde een daling van 8 procent in de groothandelsprijzen. Het gaat om de grootste daling sinds 1987.
Maar wat het meest wordt gevreesd door de kapitalisten wereldwijd is een opflakkering van het protectionisme. Dit is het afschermen van de eigen nationale markten en het ondersteunen van de eigen nationale bedrijven. De onbeheerste opflakkering van protectionisme in de jaren 1930 heeft de recessie omgevormd tot een ware depressie. Bedrijven, zelfs multinationals, steunen op de macht van de nationale regering om de buitenlandse concurrentie beter aan te kunnen. Verschillende middelen staan ter beschikking van de regeringen. Een daarvan is 'competitieve devaluatie' van hun nationale munt. Zo laat de VS al een tijdje de dollar geleidelijk aan ontwaarden. Sinds half maart is de dollar met 6,3 procent gedaald tegenover de euro. Sinds de top van Washington zijn er 47 belangrijke protectionistische maatregelen genomen, leert de Wereldhandelsorganisatie (WTO) ons. Hierbij horen maatregelen genomen door 17 van de 20 landen van de G20, die nochtans allen plechtig het economische nationalisme hebben afgezworen. De tendens naar protectionisme in de wereldeconomie versnelt duidelijk. Op die manier probeert het ene land de crisis af te wentelen op andere landen.
In België, exporteconomie bij uitstek, voelen we hier de gevolgen al van. De oogstmachineproducent Case New Holland in Brugge kondigde onlangs een vermindering van haar verkoop aan Rusland aan. De invoertaksen op de verkoopprijs voor de oogstmachines is er gestegen van 5 procent naar 15 procent. De machines worden hierdoor 30.000 euro duurder. De verkoop valt daarom van 900 naar 220 machines. Boven de 200 tijdelijke jobs die al verloren waren, verdwijnen nog eens 250 vaste jobs.
Bewustzijn open voor radicale ideeën
Deze crisis heeft grondige gevolgen op het politieke bewustzijn. De rijke internationale speculant Georges Soros vergelijkt het huidige verlies van legitimiteit van het kapitalisme met dat van het 'communisme' na de val van de Berlijnse muur. De publieke opinie in het algemeen is diep onder de indruk van wat er nu gebeurt, de werkende bevolking in het bijzonder. In de VS openen de geesten zich voor socialistische ideeën. Dit is van wereldbelang gezien de VS het land is waar mogelijk de kapitalistische waarden en normen de diepste culturele en politieke wortels hebben kunnen schieten.
Het Laatste Nieuws titelde hierover: '47% Amerikanen gelooft niet meer in kapitalisme'. Dit is wat het artikel vertelt: "De financiële crisis heeft het rotsvaste geloof in het kapitalisme zelfs in de Verenigde Staten een forse deuk gegeven, zo blijkt. In een enquête van het befaamde peilbureau Rasmussen zegt nog maar 53% van de Amerikanen dat het kapitalistische systeem beter is dan het socialisme. 20% kiest voor het laatste, terwijl 27% het niet weet. De twijfel over de vrije markt is het grootst bij min-30-jarigen, waar het kapitalisme met 37% nog maar net boven de 30% voor socialisme uitkomt. Bij de 40-plussers is de animo voor het socialisme met 13% het laagst." [Het Laatste Nieuws geeft hier foutief het cijfer voor socialisme weer: het is niet 30 maar 33 %, zie het originele rapport van Rasmussen, n.v.d.r.]
In Duitsland spreekt meer dan 50 porcent van de bevolking zich uit voor van nationalisaties. Het Allensbach Instituut bestudeert al verschillende decennia na elkaar de publieke opinie naar waarden van gelijkheid en vrijheid. In de jaren zeventig en tavhtig verkoos minder dan een derde gelijkheid als belangrijkste waarde. Vandaag verkiezen de meeste Duitsers te leven in een land zonder rijken en armen. Velen denken dat socialisme een goed idee is maar dat het slecht werd uitgevoerd. Een zeer grote meerderheid van de Duitsers wil niet leven in een markteconomie.
Het toonaangevende en ernstige tijdschrift The Economist wijdde een heel dossier aan de 'backlash' tegen de rijken, de nieuwe haat tegen de rijken. In een edito lezen we "Stenen die door het venster van een bankierswoning worden gegooid in Edinburgh, werknemers die hun managers 'bossnappen' in Frankrijk, retroactieve belastingsvoeten van 90 procent voorgesteld in Washington, en nu een rel in het hartje van Londen bij de komst van de G20-top. We staan voor een aardverschuiving in maatschappelijke houdingen die diepe gevolgen kan hebben op de politiek en de wereldeconomie." (2 april 2009)
In België onthulde het marktonderzoekbureau GfK, in de mate dat dit nog een verassing kon zijn, dat het vertrouwen in de bankiers spectaculair is gedaald. "Een drietal jaar geleden haalden de bankiers nog scores rond de 70 procent. Vandaag heeft slechts 9 procent van de ondervraagden veel vertrouwen in bankiers." Ook de hoge lonen van topmanagers blijven heel veel mensen storen, meer bepaald 84 procent van de Vlamingen. Dat blijkt uit een recente enquête van de VRT. Over geen enkel thema van het onderzoek waren de ondervraagden het zo eens als over de vraag of die toplonen naar beneden moeten.
Deze aardverschuiving in het denken drukt zich ook uit in een verscherping van de klassenstrijd. Tegelijkertijd voedt de verhoogde klassenstrijd deze verandering in het bewustzijn: in Griekenland met de opeenvolging van algemene stakingen en de scholierenopstand; in Frankrijk met de miljoenensterke betogingen, de maandenlange stakingen in het onderwijs, de bezettingen en 'bossnappingen' (vasthouden van managers). Ierland blijft evenmin bij de pakken neerzitten. 200.000 mensen betoogden onlangs tegen de gevolgen van de crisis. In elk land zien we de sociale relaties onder spanning komen. Dit is nog maar het begin van een periode van grote klassenstrijd zoals we er zelden hebben gezien. Zware politieke crises zijn eveneens aan de orde van de dag.
Natuurlijk gaat die periode zich voltrekken met 'ups and downs'. Momenten van overrompeling en passiviteit zullen gevolgd worden door bruuske versnelling en verhoogde activiteit van de arbeidersklasse, stakingen en zelfs opstanden. Het fenomeen van bedrijfsbezettingen, hoewel nog klein in aantal, toont wat er ons te wachten staat. Trotski schreef ooit dat "niets de drang naar maatschappijverandering van de arbeidersklasse kan verhinderen". Dit doen de mensen uit bittere noodzaak, als gevolg van de strijd tegen verarming en uitbuiting. Die zoektocht naar een alternatief op het kapitalisme is nu begonnen.
De kapitalisten begrijpen de aard van de huidige periode zeer goed. "We stevenen af op grote sociale onrust. Dit kan uitmonden in extreme economische of politieke oplossingen. Daar huiver ik van," waarschuwt de Vlaamse top-CEO Vlerick in Trends.
Kapitalisten op bezinning?
De huidige leiding van de arbeidersbeweging, van de socialistische partijen en vakbonden, is helemaal ontredderd. Jaren geleden hebben ze zichzelf ideologisch ontwapend door de zogenaamde Derde Weg te omarmen. Door twintig jaar ononderbroken regeringsdeelname worden de SP.a en de PS helemaal vereenzelvigd met het systeem waartegen nu fel wordt gereageerd. Vandaag zoeken ze net zoals de rechterzijde hun heil in een gemoraliseerd kapitalisme. Caroline Gennez, voorzitter van de SP.a , riep zo op 1 mei de kapitalisten op tot "bezinning". "Wees eerlijk en stort je overdreven bonussen terug." Hoe naïef kan je toch zijn. Soms hoor je ook kritiek op het kapitalisme, zoals op 1 mei van Kathleen Van Brempt. Maar hier verbindt ze geen consequent socialistisch alternatief aan. Een paar dagen later schrijft Van Brempt op haar website: "Goed dat je weet dat het nagelnieuwe boek 'De weg uit de crisis', geschreven werd door Guy Verhofstadt, of je zou kunnen vermoeden dat het om een socialistisch werkstuk gaat." Waar ideologie verdwijnt, treed er ongelooflijke verwarring op.
Veel duidelijker in zijn schaamteloze verdediging van het kapitalisme is Frank Vandenbroucke. In De Morgen van 28 april durft hij het volgende. "Honderd jaar geleden kon je tegen een arbeider zeggen dat het sociale systeem slecht was, dat het totaal veranderd moest worden. Het systeem was een externe vijand die socialisten konden aanvallen, want ze waren niet verantwoordelijk voor het beheer ervan. Een simpele en correcte boodschap. Dat is grondig veranderd. Niet alleen hebben we nu een sociale zekerheid, we worden er als socialisten ook mee geïdentificeerd, omdat we er de voornaamste bouwers en beheerders van waren en zijn. Dus we kunnen ons niet meer buiten dat systeem zetten en meehuilen met de mensen die het aanvallen, dat is gewoon onmogelijk geworden."
Bij de vakbondstop overheerst evengoed de ontreddering. Velen denken en hopen dat de crisis snel zal overwaaien en dat ze dan weer het normale spel van het overleg kunnen inzetten. Dit heeft ertoe geleid dat er een 'uitzonderlijk' IPA is ondertekend, dat enkel langs vakbondszijde wordt geëerbiedigd. Staatsmanschap oefent een grote aantrekkingskracht uit op een vakbondsleiding in tijden van crisis. Onder druk van de crisis en de achterban zullen de vakbonden toch in actie moeten komen, zoals we dit hebben gezien in de laatste weken met bijvoorbeeld de grote Europese betogingen.
Maar actie op zichzelf, hoe radicaal en massaal ook, lost onze problemen niet op. Een politiek alternatief is nodig. Een socialistische maatschappijverandering is nodig. Dit systeem wil ons een zware factuur doen betalen voor haar crisis. Wij staan voor de keuze "ofwel aambeeld of hamer te zijn" vertelde de Duitse dichter Goethe ooit. Dit manifest biedt zo'n socialistisch alternatief. Het is opgesteld door de International Marxist Tendency, actief in veertig verschillende landen en waarvan Vonk van deel uit maakt. We stellen het voor ter discussie in de beweging. Om het waar te maken moet het gedragen worden door een echte beweging. Dit is de beweging die Vonk uitbouwt. Bouw ze met ons mee op. Van zodra ideeën een materiële kracht vormen, kunnen ze de wereld veranderen.